نمایشگاه‌ «سوگ در آیینه» در مشهد برگزار شد | لحظه‌های تکرارنشدنی از روایت‌های زائران

الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ در این نمایشگاه، ۵۰ قاب عکس با موضوع «عزاداری دهه آخر صفر در حرم مطهر رضوی و زائران پیاده» نمایش داده شده است. عشق و ارادت زائران به حضرت رضا (ع)، عنصر مشترک همه این عکس‌ها ست.

«فرهنگ زیارت»، «سختی‌های مسیر پیاده روی زائران»، «استقامت مردم در فصل‌های سال» و «فرهنگ میزبانی از زائران» موضوعاتی است که در قاب‌های هنرمندانه عکاس‌های مشهدی جا گرفته است. به همین مناسبت به سراغ چهار عکاس مشهدی که در این نمایشگاه شرکت کرده اند، رفته ایم تا نظر آن‌ها را درباره ظرفیت عکس به عنوان یک قالب هنری برای نشان دادن ابعاد مختلف پیاده روی زائران رضوی در دهه آخر صفر -که یک اتفاق معنوی بی نظیر در دنیاست- جویا شویم.

داستان‌های زائران در قاب تصویر

در چند سال اخیر دو اتفاق مهم باعث شده است عکاسی زیارت در معنای حرفه‌ای آن، دچار تحول بزرگی شود و از عکس‌هایی با سوژه‌های مکانی و گرفتن نما‌های مختلف از بنا‌های حرم مطهر، به سمت عکس‌هایی با سوژه‌های انسانی پیش برود. «تبلیغات وسیع در حوزه پیاده روی زائران پیاده حضرت رضا (ع) در دهه آخر صفر» و «گسترش تکنولوژی دوربین‌های گوشی‌های تلفن همراه به موازات یکدیگر»، موجب پیدایش نوع جدیدی از عکاسی زیارت به ویژه در میان عکاسان خراسانی شده است. این نوع عکاسی، اما به باور بسیاری از هنرمندان، هنوز در ابتدای راه است و قاب‌های به تصویرنکشیده زیادی برای نمایش دارد.

محسن بخشنده، دبیر عکس روزنامه شهرآرا که با سه فریم عکس در نمایشگاه شرکت کرده است، در همین باره می‌گوید: به تعداد آدم‌هایی که گوشی تلفن همراه دستشان است، ظرفیت برای نشان دادن اتفاق‌هایی با موضوع زیارت داریم. عکاسان حرفه‌ای به اندازه خودشان سعی می‌کنند آیینه باشند و این اتفاقات را منعکس کنند؛ هرچند این موضوع، زوایای پنهان بسیاری دارد و ما بخش‌های کمی از آن را می‌توانیم پوشش بدهیم.

وی می‌افزاید: مستندها، فیلم‌ها و کلیپ‌های خوبی از این اتفاق دیده ایم، ولی در حوزه عکس هنوز جای کار بسیار وجود دارد؛ چون به اندازه ۶۰۰ هزار زائر پیاده‌ای که به مشهد می‌آیند، داستان برای روایت کردن وجود دارد. ما عکاسان حرفه‌ای مشهد اگر ۵۰ نفر هم باشیم، مگر چه تعداد از این داستان‌ها را می‌توانیم تعریف کنیم؟ که همان را هم روایت نکرده ایم. خیلی وقت‌ها فقط حضور زائران را نشان داده ایم و آن داستان‌ها را کار نکرده ایم.
او ادامه می‌دهد: این اتفاق در دو جای دنیا می‌افتد؛ یکی در عراق و دیگری در مشهد، بنابراین ظرفیت خیلی مهم و خاصی است.

بخشنده در توضیح اهمیت این فرصت، عکس‌هایی را مثال می‌زند که یکی از عکاسان مشهدی از زائران پیاده در فصل زمستان و درحالی که جاده پر از برف بوده، گرفته است. او می‌گوید: همان عکاس باید ۳۰ سال دیگر صبر کند تا دوباره بتواند آن زیبایی را پوشش بدهد و شاید تا آن موقع اصلا زنده نباشد. این ظرفیت خاصی است؛ مثل عکاسی از معضلات اجتماعی نیست که همه جا و در هر زمانی امکان آن وجود داشته باشد. این اتفاق، خاص این جغرافیاست، پس ظرفیت عکاسی از آن هم خاص است و عکاس در آن، امکان ویژه‌ای می‌یابد. ما امکان مستندسازی آن را هرسال داریم از دست می‌دهیم. چه بسا که خیلی از این موقعیت‌ها دیگر به دست نیاید.

غفلت عکاسان از فرهنگ میزبانی از زائران

وی به بخش دیگری که در عکاسی زیارت و زائران پیاده فراموش شده است، اشاره می‌کند؛ یعنی «آدم‌هایی که این طرف دارند از زائران پیاده، پذیرایی و به آن‌ها خدمت می‌کنند»؛ و برای توضیح این بخش، فرهنگ میزبانی عراقی‌ها را مثال می‌زند و می‌گوید: اوج فرهنگ میزبانی را در مردم عراق و در ایام منتهی به اربعین حسینی دیده ایم، طوری که شما وقتی در اربعین وارد عراق می‌شوید، احساس می‌کنید وارد خانه‌ای شده اید که پدر آن خانه فوت کرده است و اهالی خانه بی تاب هستند. این بی تابی در همه رفتارهایشان دیده می‌شود. این بی تابی در مشهد هم هست، ولی در عکس ها، آدم‌های بی تاب این طرف را کمتر روایت کرده ایم.

بیشتر به زائر پرداخته و میزبان را کمتر دیده ایم. چه بسا اگر به میزبانی بهتر و بیشتر می‌پرداختیم، آن بی تابی و فرهنگ میزبانی، رشد بیشتری می‌کرد. به باور بخشنده، عکس می‌تواند با نشان دادن فرهنگ میزبانی از زائران به همه مردم، از آن‌ها برای تکمیل کردن این تابلوی زیبا دعوت کند. او می‌افزاید: این عکس‌ها می‌توانند هنرمند‌های دیگر بخش‌ها را تحریک کنند تا بیایند و در نشان دادن این تصویر کمک کنند.
این امتیاز ویژه‌ای برای ما عکاس‌های مشهدی است؛ همان طور که ما مشهدی‌ها به دلیل وجود امام رضا (ع) خیلی از امتیاز‌های ویژه را داریم و اقتصاد، زندگی و فرهنگمان بر این اساس شکل گرفته است.

هدیه خاص حضرت به عکاسان

عکاس‌ها هنرمندانی هستند که حرفشان را با ثبت زاویه نگاهشان به مخاطب می‌زنند. به قول مسعود نوذری، عکاس پیشکسوت آستان قدس رضوی، «عکاس مانند یک واعظ است و با عکسی که می‌گیرد، حرف می‌زند و ارادتش را به حضرت نشان می‌دهد.» او که با چهار اثر در نمایشگاه «سوگ در آیینه» شرکت کرده است، می‌گوید: با عکس می‌شود فرهنگ زیارت را به جا‌های دیگر و به فرهنگ‌های دیگر منتقل کرد و این وظیفه سنگینی است که بر دوش عکاسان قرار گرفته است. آن‌ها باید به گونه‌ای تصاویر را ثبت کنند که شایسته نام امام رضا (ع) باشد. او که به علت عکاس باشی بودن آستان قدس رضوی، سال‌ها فرصتی انحصاری و ویژه برای عکاسی در حرم مطهر رضوی داشته است، شاید بهتر از همه این موضوع را درک کند. نوذری می‌گوید: ما عکاسان حرم مطهر اعتقاد داریم که سوژه، هدیه خاص امام رضا (ع) به عکاس است و عکاس با عکسی که می‌گیرد، میزان ارادتش به آقا را نشان می‌دهد.

ثبت لحظاتی که هرگز تکرار نمی‌شود

محمدجواد مشهدی، دبیر عکس آستان قدس رضوی، نیز که با پنج عکس در نمایشگاه شرکت کرده است، از ثبت لحظاتی می‌گوید که هرگز تکرار نمی‌شوند. او می‌گوید: یک عکاس در مسیر پیاده روی زائران به دنبال آن است که لحظاتی از عشق و ارادت مردم به حضرت رضا (ع) را نشان بدهد. او به تغییرات سال‌های اخیر عکاسی زیارت اشاره می‌کند و می‌گوید: این تغییرات به این معنا نیست که در عکاسی از زائران پیاده همان چیزی را که می‌بینیم، می‌توانیم بگیریم.

بیشتر از این نظر اهمیت دارند که با مجموعه‌ای از عکس‌های زائران پیاده می‌توانیم به این موضوع واکنش نشان دهیم نه اینکه به تک عکس فکر کنیم. تک عکس‌های خیلی خوبی از زائران پیاده ثبت شده است که لحظاتی از حضور آن‌ها را نشان می‌دهد. اما وقتی همه این تک عکس‌ها را به صورت یک مجموعه ارائه بدهیم، می‌توانیم حرفی برای گفتن داشته باشیم. می‌توانیم با مجموعه‌ای از عکس‌ها بگوییم چرا مردم، پیاده به زیارت می‌روند و چرا عده‌ای به آن‌ها خدمت می‌کنند. گاهی این موضوع را نمی‌توان با کلمات و گفتار و رفتار گفت و فقط باید نشان داد.

عکس؛ به مثابه یک رسانه در بیان حال زائران

وحید بیات، دیگر عکاس مشهدی است که با دو اثر در این نمایشگاه شرکت کرده است. یکی از آن‌ها عکسی است که حرکت کاروانی از خانم‌های زائر را نشان می‌دهد. زنان در این قاب، چادر‌های مشکی پوشیده اند و پارچه سبزرنگی نیز روی چادرشان چسبانده اند. اثر دیگر، یک عکس هوایی است که این عکاس، سال ۹۶ و سوار بر بالگرد هلال احمر آن را گرفته است.

بیات نیز با تاکید بر ظرفیت گسترده عکس برای نشان دادن فرهنگ زیارت و زائران پیاده می‌گوید: عکس به صورت مستقل یک رسانه است و می‌تواند مفهوم را به مخاطب برساند. در چند سال اخیر عکاسی با تلفن همراه رواج پیدا کرده و سوگواره‌های مختلفی نیز با موضوع زیارت و زائران برگزار شده است. عکس‌های زائران پیاده خیلی خوب وایرال می‌شود، ولی عکس گرفتن به تنهایی کافی نیست و مجموعه‌ای از فعالیت‌های فرهنگی برای گسترش این فرهنگ، باید درکنار هم برنامه ریزی شوند.
عکاس شهرمان ادامه می‌دهد: ویژگی متمایز عکس، ثبت لحظه و بیان حس وحال آن به مخاطب است. عکاس، حس آن لحظه را فریز می‌کند و به مخاطب انتقال می‌دهد.

نقش نهاد‌های فرهنگی برای دیده شدن عکس زیارت

محمد حسین زاده، مدیرکل فرهنگ وارشاد اسلامی استان، نیز که در اولین روز افتتاح نمایشگاه در آن شرکت کرده بود، به نقش حمایتی نهاد‌ها و سازمان‌ها در برگزاری نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های عکس زیارت و تأثیری که می‌توانند بر ارتقای عکاسی مشهد بگذارند، تاکید می‌کند و می‌گوید: به همت دوستان رسانه‌ای آستان قدس رضوی، اتفاقات خوبی در حوزه عکس از سال‌های گذشته تا الان رخ داده است تا هماهنگی در این موضوع در بین عکاسان شکل بگیرد. ازسوی دیگر، عشق و ارادت خود عکاسان این تلاش را به ثمر رسانده و نمایشگاه «سوگ در آیینه» نیز که برآیند تلاش جمعی عکاسان بوده و با پشتیبانی آستان قدس رضوی برگزار شده، در همین راستا بوده است.

حسین زاده با بیان اینکه عکس، ظرفیت زیادی برای نشان دادن فرهنگ رضوی دارد، می‌گوید: هرکدام از قالب‌های هنری، پیام‌هایی را می‌توانند منتقل کنند. فیلم، شعر، داستان یا نقاشی هرکدام به شکلی این کار را می‌کنند، اما عکس وقتی هنرمندانه و با برنامه ریزی و دقت عکاس گرفته شود، چندلایه، پیام و مفهوم را منتقل می‌کند.

مدیرکل فرهنگ وارشاد اسلامی استان با اشاره به ضرورت نمایش آداب و سنت‌هایی که به مرور زمان در اظهار ارادت زائران به حضرت رضا (ع) در قالب‌های هنری مانند عکس شکل گرفته است، ادامه می‌دهد: این آثار برای مردم مشهد زنده کننده آداب و رسوم هم جواری با حضرت رضا (ع) هستند و برای زائران، نمادی از عشق به آقا در مسیر پرمشقت، اما زیبای زیارت به شمار می‌روند. قاب عکس‌هایی از زائران در فصول مختلف سال، مانند کودکی که روی کول مادرش است و به عنوان زائر پیاده به سمت مشهد می‌آید، برای امروز ما دلنشین و برای آیندگان، میراث ماندگاری هستند.